Türkiye Peynirlerinde Coğrafi İşaretler

Türkiye’deki peynirlerde coğrafi işaretlerin rolü, hem yerel ekonomilerin desteklenmesi hem de kültürel kimliğin sürdürülebilirliği açısından incelenmesi gereken önemli bir konu. O halde gelin konunun uzmanı, yöresel ürünler ve coğrafi işaretler Türkiye araştırma ağı, YÜCİTA Başkanı Prof. Dr. Yavuz Tekelioğlu’na kulak verelim…

Peynir dünya süt ürünleri içinde hemen en çok tüketileni olup günümüz küresel süt üretiminin yüzde 40'ı peynire işlenmektedir. Coğrafi işaret resmi bir kalite işareti olup kısa tanımıyla bir ürünü gösteren yer adıdır. Ürün bu yer adıyla (yöre-terroir) tanınmış, onunla özdeşleşmiş ve onunla çağrılan kendine has özellik ve üretim yöntemleri olan bir üründür (Ezine peyniri, Malatya kayısısı, Antep baklavası). Bir fikri mülkiyet hakkı olan coğrafi işaret Türkiye'nin gerçek lezzetini temsil eden en ikonik ve prestijli ürünlerimizin korunmasını ve tanınmasını sağlar.

Peynirler coğrafi işaretlerde en yaygın uygulama alanı bulmuş ürünlerdir. Kalite politikaları tamamen coğrafi işaretlere odaklı Avrupa Birliği'nde halen 1512 tescilli coğrafi işaret olup, bunların 266'sı peynirdir. Peynirin ulusal kültürünün ayrılmaz bir parçası olduğu Fransa'da 1200 çeşitten fazla peynir vardır ancak bunlardan sadece 56'sı tescillidir. Fransa'yı 55 tescille İtalya, 31 tescille İspanya ve 23 tescille Yunanistan izlemektedir. Fransa'nın 'roquefort', İtalya'nın ise 'parmesan' gibi ülkelerinin simgesi olmuş peynirleri vardır.

Türkiye yılda ortalama 800 bin ton civarında olan peynir üretimiyle dünya sıralamasında dördüncüdür. Üretilen peynirlerin yüzde 90-95'i inek sütünden elde edilmektedir. Sahip olduğumuz zenginliğe rağmen halen peynirlerimizin 200 kadarı kayıt altına alınabilmiştir. Bunlardan 44'ü tescilli coğrafi işaret olup, 14'ü menşe adı, 30'u mahreç işareti ile tescillenmiştir. Tescillerimiz arasında 4'te yurtdışı tescil bulunmaktadır. Bu arada başvurusu yapılmış 20 peynirimiz de tescillerini beklemektedir.

Tescillenmiş ilk peynirimiz Antakya'nın Carra peyniri (29.08.2001), son ve 48'inci peynirimiz ise İzmir tulum peyniridir (3.01.2025). Geleneksel Türk kahvaltısının olmazsa olmazı Ezine peyniri Türkiye'nin Avrupa Birliği'nde tescilli ilk peyniridir.

Tescilli peynirlerimiz eşsiz bir çeşitlilik arz etmektedir. Bunların başlıcaları:

Tulum peynirlerimiz; Atlantı Dededağ, Ağrı, Bergama, Erzincan, Karaman Divle Obruğu, Kargı ve İzmir tulum peynirleri

Beyaz peynirlerimiz; Edirne beyaz peyniri, Ezine peyniri, Kırklareli beyaz peynirleri

Sepet ya da kelle peynirlerimiz; Savaştepe Mihaliç, İvrindi, Ayvalık, Elbistan ve Manyas kelle peynirleri

Küflü peynirlerimiz; Antakya küflü sürkü, Erzurum küflü civil peyniri, Kepsut Bükdere küflü katık peynirleri

Kaşar peynirlerimiz; Kars kaşar peyniri, Malkara eski kaşar peynirleri

Sert gözenekli peynirlerimiz; Kars gravyer peyniri

Yukarıda saydıklarımıza ek olarak taze peynirler, otlu peynirler ve haşlanmış peynirler de vardır.

Tescil sahibi 30 ilimiz içinde en çok tescili olanlar; Balıkesir (5), Antakya (4) ve ikişer tescille İzmir, Kahramanmaraş, Erzurum, Kars, Kırklareli ve Kayseri'dir. Geri kalan 22 ilimiz ise birer tescile sahiptir. Bölgesel dağılımda ise Doğu Anadolu Bölgesi 13 tescille ilk sırada yer alırken, onu Marmara (11) ve İç Anadolu (6) bölgeleri izlemektedir.